آسیب‌شناسی اقتصادی (قرآن)در این نوشتار مسائلی که از منظر قرآن کریم موجب تنگی روزی و آسیب زدن به اقتصاد انسان می شود، بررسی می گردد. فهرست مندرجات۲ - تجاوزگری ۳ - ترک انفاق ۴ - ترک یتیم نوازی ۵ - تصاحب ارث دیگران ۶ - تنوع طلبی ۷ - حکومت ناصالح ۸ - رباخواری ۹ - ستمگری ۱۰ - سلطه سفیهان ۱۱ - عامل شیطان ۱۲ - عدم تشویق به انفاق ۱۳ - قتل انبیا ۱۴ - عامل کفر ۱۵ - کفران نعمت ۱۶ - کم فروشی ۱۷ - گردش نادرست ثروت ۱۸ - عامل گناه ۱۹ - مال دوستی ۲۰ - پانویس ۲۱ - منبع ۱ - اعراض از ذکر خداروی گردانی از یاد خدا، درپی دارنده زندگی سخت و ناگوار می شود. و من اعرض عن ذکری فان له معیشة ضنکا...(و هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت؛ و روز قیامت، او را نابینا محشور می‌کنیم!») («معیشت» به هر چیزی که مایه زندگانی است، گفته می‌شود و اعم از نوشیدنی و خوردنی است.) لقد کان لسبا فی مسـکنهم ءایة جنـتان عن یمین و شمال کلوا من رزق ربـکم و اشکروا له بلدة طیبة... • فاعرضوا فارسلنا علیهم سیل العرم و بدلنـهم بجنـتیهم جنـتین ذواتی اکل خمط و اثل و شیء من سدر قلیل• ذلک جزینـهم بما کفروا و هل نجـزی الا الکفور. ۲ - تجاوزگریتجاوزگری بنی اسرائیل زمینه ساز گرفتاری آنان به فقر و مسکنت گردید. واذ قلتم یـموسی لن نصبر علی طعام وحد... و ضربت علیهم الذلة والمسکنة... ذلک بما... وکانوا یعتدون.(و (نیز به خاطر بیاورید) زمانی را که گفتید: «ای موسی! هرگز حاضر نیستیم به یک نوع غذا اکتفا کنیم! از خدای خود بخواه که از آنچه زمین می‌رویاند، از سبزیجات و خیار و سیر و عدس و پیازش، برای ما فراهم سازد.» موسی گفت: «آیا غذای پست‌تر را به جای غذای بهتر انتخاب می‌کنید؟! (اکنون که چنین است، بکوشید از این بیابان) در شهری فرود آئید؛ زیرا هر چه خواستید، در آنجا برای شما هست.» و (مهر) ذلت و نیاز، بر پیشانی آنها زده شد؛ و باز گرفتار خشم خدائی شدند؛ چرا که آنان نسبت به آیات الهی، کفر می‌ورزیدند؛ و پیامبران را به ناحق می‌کشتند. اینها به خاطر آن بود که گناهکار و متجاوز بودند.) ۳ - ترک انفاقخودداری از انفاق به مسکینان، زمینه ساز نزول عذاب ویران گر از سوی خدا و نابود شدن مال و ثروت می شود. انـا بلونـهم کما بلونا اصحـب الجنـة اذ اقسموا لیصرمنـها مصبحین• و لایستثنون• فطاف علیهاطائف من ربـک و هم نائمون• فاصبحت کالصریم• فتنادوا مصبحین• ان اغدوا علی حرثکم ان کنتم صـرمین• فانطلقوا و هم یتخـفتون• ان لایدخلـنها الیوم علیکم مسکین• و غدوا علی حرد قـدرین• فلمـا راوها قالوا انـا لضالـون•. قالوا یـویلنا انـا کنـا طـغین. ۴ - ترک یتیم نوازیگرامی نداشتن یتیمان، زمینه ساز تنگنای اقتصادی است. و‌امـا اذا ما ابتلـیه فقدر علیه رزقه فیقول ربـی اهـنن• کلا بل لا تکرمون الیتیم. («کلا» در آیه ۱۷ نفی و رد عقیده و سخن انسانی است که طبق آیه ۱۶ تنگناهای اقتصادی را نشانه و نتیجه اهانت‌های خداوند درباره خود می‌داند و به این نکته توجه می‌دهد که تنگناهای اقتصادی، نتیجه اعمال خود انسان از قبیل بی توجهی به یتیم، تصاحب اموال و حقوق دیگران و... است.) ۵ - تصاحب ارث دیگرانتصاحب سهم الارث دیگران و تصرف ناحق در آن، از عوامل تنگنای اقتصادی به شمار می آید. واما اذا ما ابتلـیه فقدر علیه رزقه فیقول ربی اهـنن• کلا... • وتاکلون التراث اکلا لما. ۶ - تنوع طلبیزیاده خواهی و تنوع طلبی در مصرف، زمینه ساز از بین رفتن رفاه اقتصادی می گردد. و اذ قلتم یـموسی لن نصبر علی طعام وحد فادع لنا ربـک یخرج لنا ممـا تنبت الارض من بقلها و قثـائها و فومها و عدسها و بصلها قال اتستبدلون الذی هو ادنی بالذی هو خیر اهبطوا مصرا فان لکم ما سالتم و ضربت علیهم الذلـة و المسکنة... (مقصود از «مسکنة» در آیه، به قرینه این که به خواسته‌های معیشتی بنی اسرائیل مربوط می‌شود، فقر و بیچارگی است.) ۷ - حکومت ناصالحآسیب دیدن اقتصاد جامعه و نابودی کشاورزی، پیامد حکومت فاسد منافقان است. ومن الناس من یعجبک قوله فی الحیوة الدنیا ویشهد الله علی ما فی قلبه... (و از مردم، کسانی هستند که گفتار آنان، در زندگی دنیا مایه اعجاب تو می‌شود؛ (در ظاهر، اظهار محبت شدید می‌کنند) و خدا را بر آنچه در دل دارند گواه می‌گیرند. (این در حالی است که) آنان، سرسخت‌ترین دشمنانند.) و اذا تولـی سعی فی الارض لیفسد فیها و یهلک الحرث و النسل...((نشانه آن، این است که) هنگامی که روی برمی‌گردانند (و از نزد تو خارج می‌شوند)، در راه فساد در زمین، کوشش می‌کنند، و زراعتها و چهارپایان را نابود می‌سازند؛ (با اینکه می‌دانند) خدا فساد را دوست نمی‌دارد.) ۸ - رباخواریرباخواری سبب انحراف و نابسامانی در اقتصاد می گردد. الذین یاکلون الربوا لایقومون الا کما یقوم الذی یتخبطه الشیطـن من المس ذلک بانهم قالوا انما البیع مثل الربوا واحل الله البیع وحرم الربوا... اقتصاد متکی به ربا بی برکت است. و ما ءاتیتم من ربا لیربوا فی امول الناس فلایربوا عند الله... نظام اقتصاد ربوی، محکوم به نابودی است. یمحق الله الربـوا و یربی الصدقـت... رباخواری یهود، از عوامل تضییق اقتصادی بر آنان از سوی خدا بود. فبظلم من الذین هادوا حرمنا علیهم طیبـت احلت لهم وبصدهم عن سبیل الله کثیرا واخذهم الربوا وقد نهوا عنه واکلهم امول الناس بالبـطـل... ۹ - ستمگریستم گری و بی عدالتی انسان‌ها، عامل مشکلات اقتصادی آنان است. وءاتـلـکم من کل ما سالتموه وان تعدوا نعمت الله لاتحصوهآ ان الانسـن لظـلوم کفار.(و از هر چیزی که از او خواستید، به شما داد؛ و اگر نعمتهای خدا را بشمارید، هرگز آنها را شماره نتوانید کرد! انسان، ستمگر و ناسپاس است!) ستم گری یهود، از عوامل تحریم برخی طیبات بر آنان، از سوی خداوند بود. فبظلم من الذین هادوا حرمنا علیهم طیبـت احلت لهم... وعلی الذین هادوا حرمنا کل ذی ظفر ومن البقر والغنم حرمنا علیهم شحومهمآ الا ما حملت ظهورهمآ او الحوایآ او ما اختلط بعظم ذلک جزینـهم ببغیهم وانا لصـدقون.(و بر یهودیان، هر حیوان ناخن‌دار (حیواناتی که سم یکپارچه دارند) را حرام کردیم؛ و از گاو و گوسفند، پیه و چربیشان را بر آنان تحریم نمودیم؛ مگر چربیهایی که بر پشت آنها قرار دارد، و یا در دو طرف پهلوها، و یا آنها که با استخوان آمیخته است؛ این را بخاطر ستمی که می‌کردند به آنها کیفر دادیم؛ و ما راست می‌گوییم.) ۱۰ - سلطه سفیهانسلطه نااهلان و سفیهان بر امور مالی، سبب تزلزل ارکان اقتصادی می گردد. و لاتؤتوا السفهاء امولکم الـتی جعل الله لکم قیـما... (از آن جا که در آیه، «مال» مایه قوام شمرده شده، نهی از سپردن آن به سفیهان می‌تواند به سبب این باشد که واگذاری اموال و امور اقتصادی به افرادی مانند سفیهان، در واقع به هدر دادن چیزی است که قوام معیشت مردم در آن است.) ۱۱ - عامل شیطانشیطان، عامل جلوگیری از انفاق بر مستمندان با القای ترس از فقر و فلاکت است. ... انفقوا من طیـبـت ما کسبتم و ممـا اخرجنا لکم من الارض و لاتیمـموا الخبیث منه تنفقون و لستم باخذیه الا ان تغمضوا فیه... الشیطـن یعدکم الفقر... ۱۲ - عدم تشویق به انفاقبی رغبتی و تشویق نکردن دیگران به اطعام مسکینان، درپی دارنده تنگناهای اقتصادی است. و‌امـا اذا ما ابتلـیه فقدر علیه رزقه فیقول ربـی اهـنن و لاتحـضـون علی طعام المسکین. ۱۳ - قتل انبیاپیامبرکشی بنی اسرائیل، زمینه ساز گرفتاری آنان به فقر و مسکنت بود. و اذ قلتم یـموسی لن نصبر علی طعام وحد... و ضربت علیهم الذلـة و المسکنة و باءو بغضب من الله ذلک بانـهم کانوا... و یقتلون النبیـین بغیر الحق... ۱۴ - عامل کفرکفر بنی اسرائیل به آیات خدا، درپی دارنده فقر و مسکنت برای آنان شد. و اذ قلتم یـموسی لن نصبر علی طعام وحد... و ضربت علیهم الذلـة و المسکنة و باءو بغضب من الله ذلک بانـهم کانوا یکفرون بـایـت الله... («مسکنة» به معنای فقر است. گفتنی است که مشارالیه «ذلک»، «ضرب الذلة» و «المسکنة» و «بای» در «بانهم» سببیه است.) کفر و غرور ناشی از دارایی‌ها، عامل آسیب رسیدن به اقتصاد است. ودخل جنته وهو ظالم لنفسه قال مآ اظن ان تبید هـذه ابدا• و مآ اظن الساعة قآئمة ولـئن رددت الی ربی لاجدن خیرا منها منقلبا• قال له صاحبه وهو یحاوره اکفرت بالذی خلقک من تراب ثم من نطفة ثم سویک رجلا• ولولا اذ دخلت جنتک قلت ما شآء الله لا قوة الا بالله ان ترن انا اقل منک مالا وولدا• فعسی ربی ان یؤتین خیرا من جنتک ویرسل علیها حسبانا من السمآء فتصبح صعیدا زلقا• او یصبح مآؤها غورا فلن تستطیع له طـلبا• واحیط بثمره فاصبح یقلب کفیه علی مآ انفق فیها وهی خاویة علی عروشها ویقول یــلیتنی لم اشرک بربی احدا. ۱۵ - کفران نعمتکفران نعمتهای الهی، باعث بروز مشکلات اقتصادی می شود. ... لئن شکرتم لازیدنـکم و لئن کفرتم ان عذابی لشدید. («لازیدنکم» می‌تواند قرینه باشد بر این که مقصود از «عذابی»، افزون بر عذاب آخرت، مشکلات اقتصادی همانند فقر و فلاکت هم هست.) وءاتـکم من کل ما سالتموه وان تعدوا نعمت الله لاتحصوهآ ان الانسـن لظـلوم کفار. و ضرب الله مثلا قریة کانت ءامنة مطمئنـة یاتیها رزقها رغدا من کل مکان فکفرت بانعم الله فاذقها الله لباس الجوع و الخوف بما کانوا یصنعون. لقد کان لسبا فی مسـکنهم ءایة جنـتان عن یمین و شمال کلوا من رزق ربـکم و اشکروا له بلدة طیبة و رب غفور• فاعرضوا فارسلنا علیهم سیل العرم و بدلنـهم بجنـتیهم جنـتین ذواتی اکل خمط و اثل و شیء من سدر قلیل• ذلک جزینـهم بما کفروا و هل نجـزی الا الکفور. ۱۶ - کم فروشیکم فروشی و تقلب در معامله، از جمله عوامل فساد اقتصادی به شمار می آید. والی مدین اخاهم شعیبا قال یـقوم... فاوفوا الکیل والمیزان ولاتبخسوا الناس اشیآءهم ولاتفسدوا فی الارض بعد اصلـحها... («و لاتفسدوا» می‌تواند عطف عام پس از خاص باشد؛ بنابراین، کم فروشی و... از مصادیق فساد اقتصادی خواهد بود.) والی مدین اخاهم شعیبا قال یـقوم... ولاتنقصوا المکیال والمیزان انی ارلـکم بخیر... • ویـقوم اوفوا المکیال والمیزان بالقسط ولاتبخسوا الناس اشیآءهم ولاتعثوا فی الارض مفسدین. اوفوا الکیل ولاتکونوا من المخسرین• و لاتبخسوا الناس اشیاءهم ولاتعثوا فی الارض مفسدین. کم فروشی به گمان سود، عملی زیان آور و بد فرجام است. واوفوا الکیل اذا کلتم وزنوا بالقسطاس المستقیم ذلک خیر واحسن تاویلا. ویل للمطففین• الذین اذا اکتالوا علی الناس یستوفون• و اذا کالوهم او وزنوهم یخسرون. ۱۷ - گردش نادرست ثروتگردش ثروت در دست طبقه ثروتمند، سبب محرومیت فقیران و پیدایش نظام طبقاتی می گردد. ما افاء الله علی رسوله من اهل القری فلله و للرسول و لذی القربی و الیتـمی‌و المسـکین و ابن السبیل کی لایکون دولة بین الاغنیاء منکم...(آنچه را خداوند از اهل این آبادیها به رسولش بازگرداند، از آن خدا و رسول و خویشاوندان او، و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است، تا (این اموال عظیم) در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد! آنچه را رسول خدا برای شما آورده بگیرید (و اجرا کنید)، و از آنچه نهی کرده خودداری نمایید؛ و از (مخالفت) خدا بپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است!) ۱۸ - عامل گناهعمل کرد سوء مردم درباره نعمتهای خدا، عامل اختلال نظام اقتصادی و محرومیت از نعمتهای الهی می شود. کداب ءال فرعون و الذین من قبلهم کفروا بـایـت الله فاخذهم الله بذنوبهم... . ذلک بان الله لم یک مغیـرا نعمة انعمها علی قوم حتـی یغیـروا ما بانفسهم.. گناه بنی اسرائیل، زمینه ساز گرفتار شدنشان به فقر و مسکنت بود. و اذ قلتم یـموسی لن نصبر علی طعام وحد... و ضربت علیهم الذلـة و المسکنة... ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون... ارتکاب گناهان عامل آسیب اقتصادی است. ویـقوم استغفروا ربکم ثم توبوا الیه یرسل السمآء علیکم مدرارا ویزدکم قوة الی قوتکم ولاتتولوا مجرمین. ۱۹ - مال دوستیدلباختگی شدید انسان به ثروت، زمینه ساز تضییق اقتصادی می گردد. و‌امـا اذا ما ابتلـیه فقدر علیه رزقه فیقول ربـی اهـنن کلا بل لاتکرمون الیتیم... و تحبـون المال حبـا جمـا. ۲۰ - پانویس۲۱ - منبعمرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۴، ص۱۲۳، برگرفته از مقاله «آسیب‌شناسی اقتصادی». رده‌های این صفحه : اقتصاد | موضوعات قرآنی
|